Rizvan Bayramov
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

Azərbaycan ərazisində ilk yaşayış məntəqələrinin tarixi qədim köklərə malikdir və minilliklərə qədər uzanan tarixi var. Azərbaycan arxeoloqları çoxsaylı yaşayış məntəqələri tərəfindən aşkar edilmişdir. Bu araşdırmalar bu qəsəbələrin yerli əhalisinin məskən saldığını və bizim eradan əvvəl 6-5 minillikdə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olduğunu göstərir. Bütün bu yaşayış məntəqələri, eləcə də orta əsrlər şəhərlərinin əksəriyyəti arxeoloji abidə kimi zəmanəmizə gəlib çatmışdır.

Tarixi şəhər və yaşayış məkanları tarix və mədəniyyət abidələri kimi dövlətin mühafizəsi altındadır. Onların hamısı abidədir və vəziyyətindən asılı olmayaraq eyni səviyyədə qorunur. Onların  bir çoxuna xüsusi mühafizə dərəcəsi verilmiş, tarix və mədəniyyət qoruğu elan edilmişdir. Bu məkanlarda şəhər strukturunun, onun landşaft və binaların saxlanılmasına xüsusi diqqət verilir.

Azərbaycanın 10 tarixi şəhəri (Bərdə, Qazax, Göygöl, Quba, Lənkəran, Ordubad, Şəmkir, Şəki, Zaqatala, Qax) Avropa Şurasının  "Tarixi şəhərlərdə mədəni irsin bərpası", Kiyev Təşəbbüsü Regional Proqramı adlı pilot layihəsinə daxil edilmişdir. Ordubad və Şəkinin tarixi ərazilərinə qoruq statusu verilmiş və qoruqların sərhədləri müəyyən edilmişdir. Adı qeyd edilən proqramın İrs Qiymətləndirilməsi Hesabatına uyğun olaraq ilk növbədə şəhərlərin tarixi ərazilərinin qorunması üçün onların mühafizə olunacaq  tarixi hissəsi  və mühafizə zonası müəyyən edilməlidir.

Tarixi ərazilər və bu ərazilərdə yerləşən abidələrin qorunması məsələləri dövlət, ictimai, könüllü və özəl təşkilatların sıx əməkdaşlığı vasitəsilə həyata keçirilir. XIX-cu əsrin birinci yarısında Almaniyadan Azərbaycana köçmüş almanlar kök salmış qəsəbələr salmışlar. 1920-ci illərin ortalarında bu qəsəbələrin ikisi - Şəmkir (Annanfeld) və Göygöl (Helenendorf) şəhərlərə çevrilmişlər. Bu iki şəhər 19-cu əsrin tarixi binaları özəlliklərini saxlaya bilmişdir. Şəmkir və Göygölün tarixi yerlərinin qorunmasında ictimai təşkilatlar yerli hakimiyyət və yerli icma ilə birlikdə fəal şəkildə iştirak edirlər. Alman qeyri-hökumət təşkilatı GTZ bu şəhərlərin mühafizəsinə cəlb edilib. GTZ bir sıra binaları bərpa etmək üçün bir neçə təkliflər irəli sürüb və yaşayış binalarının saxlanılması və şəhərlərin tarixi hissələrinin qorunması üçün yerli icmalar üçün bir çox seminarlar təşkil etmişdir.

Şəki şəhərində müvafiq dövlət təşkilatları yerli icra hakimiyyəti yerli icmalar ilə birlikdə Dünya Bankının krediti hesabına əhalinin turizm biznesinə cəlb olunması üçün xüsusi işlər görmüş və proqramlar hazırlamışdır.     Kiçik şəhərlərin mühafizəsi sahəsində bəzi məsələlər, onların həlli problemləri mövcuddur. Əsas məsələ, yerli ictimaiyyətin mədəni irsin dəyəri haqqında kifayət qədər məlumata malik olmaması və daşınmaz mədəni irs və tarixi şəhər və qəsəbələrin qorunması üçün xüsusi proqramların olmamasıdır. Bu vəziyyəti həll etmək üçün bir sıra yeni işlər həyata keçirilirməkdədir.

Tarixi şəhərlərlə yanaşı Azərbaycanda bir neçə tarixi kənd və qəsəbələr də var. Tarixi kəndlərin çoxu dağlıq ərazilərdə yerləşir.

Onlardan  İsmayıllı rayonunun Lahıc və Basqal, Qax rayonunun İlisu, Sarıbaş, Quba rayonunun Xınalıq və Qala kəndlərini vurğulamaq istərdik. Adı gedən kəndlər öz orijinallığını və özünəməxsusluğunu qoruya bilmiş və zamanımıza çatdırmışdır. Bu kəndlər dövlətin mühafizəsinə götürülmüş və əraziləri qoruq elan elan edilmişdir.

Kəndlər tarixi hissələrini küçə və məhəllə strukturlarını qoruyub saxlamışlar. Küçə strukturları ilə yanaşı, tarixi kəndlərin ərazisində çoxsaylı yaşayış evləri, məscidlər, bulaqlar qeydə alınıb və onlar tarixi və mədəni dəyərə malik abidə kimi dövlət mühafizəsi altındadır.

Xınalıq və Qala kəndləri öz fərqli strukturlarını müdaxiləsiz şəkildə zəmanəmizə qədər gətirib çatdırmış, lakin köhnə binaların bəziləri dağılmış vəziyyətdədir. Hər iki kənddə sovet dövründə müxtəlif səbəblərdən əhalinin bir hissəsi köçmüş və yaşayış evləri tərk edilmişdir.

Kəndlərin tarixi dəyərini və turizmin inkişafını nəzərə alsaq Qala kəndi mühafizə altındadır. Bir çox memarlıq abidələri bərpa və konservasiya olunub. Bu kənddə arxeologiya və etnoqrafiya üçün açıq səma altında muzey yaradılmış və mədəni irsin qorunması üzrə geniş işlər aparılmaqdaır. Azərbaycanın digər tarixi kəndlərinin mədəni və tarixi irsini qorumq üçündə xüsusi proqramlar hazırlanmaqdadır.

Tarixən formalaşmış kənd və qəsəbələr, orijinallığını və identikliyini qorumaq şərtilə təkmilləşdirilməli, bərpa olunmalı və müasir həyata qaytarılmalıdır. Bir çox kəndlər özlərinin tarixi və qədim xüsusiyyətlərini qoruya bilməmişdir. Bu  ümumi və təbii prosesdir. Bu prosesə zaman və inkişafın təsiri olmuşdur. Şəhər mədəniyyətinin və sosial durumun inkişafı tarixi qəsəbələrin mühafizəsindən daha sürətli getməsini söyləmək mümkündür.

Əhali yaşayış şəraitini dəyişmək istəyir. Onlar müasir texnologiya, material və avadanlıqlar ilə həyatlarını zənginləşdirmək istəyirlər. Bu təbii və normaldır. Əlbəttə, bu dəyişiklik tarixi abidələrə və sahələrə təsir edir. Kəndlərin tarixi hissələrində müasirləşmənin nəticəsi olaraq binaların tarixi görünüşü müasir tikinti materialları vasitəsilə dəyişmişdir. Müasir tikinti materiallarından ibarət yeni binalar inşa edilir. Kəndlərdə landşaft və təbiət ənənəvi şəkildə istifadə olunmur və bu yolla aparılmır.

Xınalıq, Qala, Lahıc, Basqal kəndləri Bakıya yaxındır və bir gün ərzində bu kənlərə səfər etmək mümkündür. İlisu kəndi ətrafında istirahət evləri tikilmişdir və kənd əhalisi öz evlərini də turistlərə icarə üçün təklif edirlər. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, bu kəndlərdə müasir turist xidmətləri zəif fəaliyyət göstərir. Yaşayış məkanlarında tarixi ərazilər zəif qorunur və mühafizə zonaları təyin olunmayıb. Hazırda bu istiqamətdə işlər aparılmaqdadır.

Tarixi kəndləri, həmin ərazilərdə yerləşən tarixi və mədəni abidələri qorumaq üçün dövlət tərəfindən konkret işlər görülmüş və bir neçə proqramlarda öz əksini tapmışdır. Tarixi kəndlərə kifayət qədər diqqət göstərmək, onların sosial, iqtisadi, ekoloji və mədəni dəyəri elmi cəhətdən araşdırılmalıdır.
Tarixi kəndləri qorumaq və onları canlandırmaq lazımdırmı? Bu kimə lazımdır?
Bu sualları düşünən zaman tarixi kəndlərin, şəhərlərin və onların dəyəri, habelə ölkənin müasir həyatında onların rolunun əhəmiyyəti yada düşür. Öncəliklə kənd sənətkarlığının, iqtisadiyyatın inkişafı və turizm potensialının artırılması planlaşdırılır. Mövcud məsələnin elmi qiymətləndirilməsi və eləcə də bu problemin mümkün həllinə malik olacaq hərtərəfli və çevik monitorinq həyata keçirilməli və kəndlər canlandırılmalıdır.

Təklif olunan monitorinq bütün sahələri əhatə etməlidir; mədəni irsin, landşaft və ətraf mühitin, sosial-iqtisadi vəziyyətin və digər məsələlərin qorunması və istifadəsi. Bütün sahələri qiymətləndirmək və onların bərpası üçün yol tapmaq üçün ilk olaraq onlar ayrı-ayrılıqda tədqiq olunmalı və sonra onların qarşılıqlı əlaqələri, müsbət / mənfi təsirləri qiymətləndirilməlidir. Sosial-iqtisadi şəraitin inkişafı tarixən inkişaf etmiş ənənəvi iqtisadiyyatı unutmadan, təbiətin qorunması və ətraf mühit ilə birgə planlaşdırılmalıdır. Nəticədə, həmin kəndlərin tarixi və identikliyi yalnızca mühafizə olunmamalı, həm də sosial-iqtisadi məsələlərlə əlaqələnirilməlidir. Bu amillər bir-birilərini tamamlamalı və bir-birilərinə dəstək olmalıdır.

Tarixi qəsəsbələrin bərpası üçün aşağıdakı məsələlər həll olunmalıdır.

• Mövcud hüquqi bazanın təhlili və təkmilləşdirilməsi:
  - Hüquqi sənədlərə və qanunlara əlavə və dəyişikliklərin edilməsi.
• Ətraf mühit və landşaftın qorunması.
• Tarixi kəndlərin onların bina və strukturları ilə birgə qorunması.
  - Daşınmaz mədəni dəyərlərin qorunma zonasının müəyyənləşdirilməsi.
  - Tarixi kəndlərin mühafizəsi və bərpası üçün xüsusi proqramın hazırlanması.
  - Mədəni irsin və tarixi kəndlərin daha effektiv qorunması üçün onlar iqtisadi və sosial proqramların ayrılmaz strukturu olmalıdır.
• Sosial və iqtisadi inkişaf:
  - Əhalinin tarixi və mədəni mülkiyyətin qorunmasına cəlb edərək onların social şəraitini yaxşılaşdırmaq.
  - Iqtisadiyyatın ənənəvi növlərinin dirçəlişi və inkişafı.
  - Tarixi kəndlərdə mədəni turizmin inkişafı və xüsusi proqramın hazırlanması.
  - Tarixi kəndlər üçün inkişaf proqramlarının hazırlanması.

Yerli əhali, yerli bələdiyyə və digər maraqlı tərəflər göstərilən məsələlərin həllində fəal şəkildə iştirak etməlidirlər.

Aşağıdakı layihə forması kiçik tarixi şəhərlərin və kəndlərin monitorinqi üçün təklif olunur.