ინგა ქარაია,
ICOM-ის საქართველოს ეროვნული კომიტეტი

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, პოსტსაბჭოთა სივრცის მთელი რიგი ქვეყნები და მათ შორის, საქართველოც აღმოჩნდა იმ რადიკალურ გამოწვევათა პირისპირ, რაც დაკავშირებული იყო სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან, ახალ ეკონომიკურ ურთიერთობებსა და გაჭიანურებულ ეთნოკონფლიქტებთან, რამაც, ბუნებრივია, თავისი კვალი დაატყო კულტურის სფეროსა და მათ შორის სამუზეუმო საქმის შემდგომ განვითარებასაც.

“საქართველოს მუზეუმების პასპორტიზაციის პროექტის” მონაცემებით, ქვეყანაში ამჟამად სხვადასხვა პროფილისა (ისტორიული, ხელოვნების, მემორიალური და სხვ.) და დაქვემდებარების (საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო, ადგილობრივი თვითმმართველობა და მუნიციპალიტეტები, აგრეთვე სხვადასხვა სახელმწიფო დაწესებულებებთან არსებული მუზეუმები, კერძო მუზეუმები და სხვ.) 231 მუზეუმია. მათი 99% ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან (25 მუზეუმი ფინანსდება უშუალოდ საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს, 9 მუზეუმი - თბილისის მერიის, ხოლო რეგიონებში არსებული მუზეუმები კი – ადგილობრივი მუნიციპალიტეტების ბიუჯეტიდან), თუმცა, სამწუხაროდ, გამოყოფილი სუბსიდია გათვლილია ძირითადად მხოლოდ მუზეუმების პერსონალის ხელფასებზე და კომუნალური ხარჯების ნაწილობრივ დასაფარავად, ხოლო ბევრი სხვა, ძალზე საჭირბოროტო პრობლემა კვლავ ღიად რჩება.

UNESCO-სა და ICOM-ის ექსპერტებთან კონსულტაციით, საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს მუზეუმების სამმართველოსა და საქართველოს მუზეუმების ასოციაციის მიერ 2003-2004 წლებში ჩატარებულ მოკვლევებისა და ანალიზის შედეგად კიდევ ერთხელ დადასტურდა, რომ საქართველოს სამუზეუმო სივრცე პრობლემების ძალზე დიდ სპექტრს მოიცავდა და აშკარად ითხოვდა სრულ რეორგანიზაციას, სასწრაფო რადიკალურ რეფორმას და მართვის იმგვარი მექანიზმების შემუშავებას, რასაც ხელი უნდა შეეწყო მოძველებულ სისტემათა განახლებისა და თანამედროვე საერთაშორისო სტანდარტებზე მუზეუმების გადასვლისათვის. შესაბამისად, 2004 წლიდან ქვეყნის სამუზეუმო სივრცეში დაიგეგმა სამუზეუმო რეფორმა, რომლის განხორციელების აუცილებლობა განაპირობა ბევრმა, უაღრესად ყურადსაღებმა ფაქტორმა:

·         მუზეუმთა უმრავლესობის მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის სავალალო მდგომარეობა;

·         საკანონმდებლო ბაზის არასრულყოფილება და მოუქნელობა;

·         თანამედროვე სამუზეუმო მენეჯმენტის განუვითარებლობა;

·         სამუზეუმო ფონდების აღრიცხვიანობის მოუწესრიგებლობა;

·         სამუზეუმო კოლექციების დაცვისა და ექსპონირების დაბალი დონე;

·         სამუზეუმო მარკეტინგისა და სახსრების მოზიდვის სტრატეგიის განუვითარებლობა;

·         საზოგადოებასთან კომუნიკაციისა და ურთიერთქმედების არარსებობა, რამაც კატასტროფულად შეამცირა მუზეუმების დამთვალიერებელთა რაოდენობა;

·         მუზეუმებში სპეციალისტთა გადამზადება/მომზადების პროცესის უგულებელყოფა;

·         სათანადო დონეზე და ეფექტურად არ მიმდინარეობს მუზეუმების პოპულარიზაცია.

ზემოაღნიშნულ პრობლემათა დაძლევის მიზნით და იმ კრიტიკული როლის გათვალისწინებით, რაც მუზეუმებს აკისრია კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისა და პოპულარიზაციის მიმართულებით, საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს სამუზეუმო სამსახურისა და საქართველოს მუზეუმების ასოციაციის მიერ შემუშავდა სამუზეუმო პოლიტიკის პრიორიტეტები და ჩამოყალიბებულ იქნა სამუზეუმო რეფორმის სტრატეგიული მიმართულებები:

ზემოაღნიშნულ პრიორიტეტთა გათვალისწინებით გადაიდგა გარკვეული პოზიტიური ნაბიჯებიც. საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს ხელშეწყობით და თანადაფინანსებით, 40-მდე მუზეუმში განხორციელდა ფორმალური რეორგანიზაცია, საქართველოს მუზეუმების ასოციაციისა და ICOM-ის საქართველოს ეროვნული კომიტეტის ინიციატივით მომზადდა და გამოიცა მეთოდოლოგიური სახელმძღვანელოები, შემუშავდა რეკომენდაციები, შეიქმნა საქართველოს მუზეუმების მონაცემთა ბაზა, ვებ-გვერდი (www.georgianmuseums.ge), დღემდე რეგულარულად ტარდება ეროვნული ტრენინგები, რეგიონული ვორკშოპები, სემინარები და კონფერენციები, მაგრამ ცხადია, ეს არ არის საკმარისი. მით უმეტეს, ვერა და ვერ განხორციელდა სამუზეუმო რეფორმის სტრატეგიულ მიმართულებათა უმთავრესი პუნქტები, კვლავ გაუთვალისწინებელია სამუზეუმო პოლიტიკის განხორციელების ბევრი საკითხი, რომლებსაც სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვთ მუზეუმების შემდგომი განვითარებისათვის. დღეისათვის არსებული სიტუაცია ცხადყოფს, რომ აუცილებელია:

·         მოწესრიგდეს საკანონმდებლო ბაზა და ცვლილებები და დამატებები შევიდეს ”საქართველოს კანონში “კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ” და “მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონში, რადგან, რიგ შემთხვევაში, კანონის მუხლები ეწინააღმდეგება ერთმანეთს და მომიჯნავე სფეროებში მოქმედ კანონებსაც. კერძოდ, “მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონში დასარეგულირებელია:

-         სამუზეუმო ტერმინების დეფინიცია;

-         დასახვეწია მუზეუმებისთვის სტატუსის მინიჭების, მათი დამოუკიდებლობის

ხარისხისა და უფლებამოსილების საკითხები, რაც საერთოდ არ არის ასახული

კანონში;

-         განსასაზღვრელია მუზეუმ-ნაკრძალების დაფუძნებისა და დამცავი ზონების დადგენის კრიტერიუმები;

-         დასადგენი და დასაზუსტებელია საავტორო უფლების საკითხები სამუზეუმო საქმის სფეროში;

-         მოსამზადებელია საკანონმდებლო ცვლილებები, რაც შესაძლებელს გახდის მუზეუმების მიერ სამეწარმეო საქმიანობის (ნაწილობრივ) წარმოებას;

-         მოქმედი კანონით დაუხვეწავია სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული მუზეუმების შენობებისა და ექსპონატების გასხვისების (მათ შორის გაყიდვის)

საკითხები და სხვ.

·         დამკვიდრდეს გადაწყვეტილებათა დემოკრატიულად მიღების პრინციპები და მუზეუმების მართვა წარიმართოს ობიექტურად არსებული კანონზომიერებებისა და პირობების გათვალისწინებით - საჭიროების შემთხვევაში, მუზეუმების ბედის სწორად გადაწყვეტისა და მათი შემდგომი განვითარებისათვის გარკვეული საზოგადოებრივი აზრის შექმნით (დისკუსიების, დებატების, პრეს-კონფერენციების ჩატარება, მასმედიის ჩართულობით და სხვ.);

მიუხედავად იმისა, რომ სამინისტროს მუზეუმების სამმართველოს თანამშრომელთა და საქართველოს მუზეუმების ასოციაციისა თუ ICOM-ის საქართველოს ეროვნული კომიტეტის წარმომადგენელთა მიერ არაერთხელ იქნა მიწოდებული ზემოჩამოთვლილი წინადადებები და შესაბამისი რეკომენდაციები მინისტრების, კურატორი მინისტრის მოადგილეებისა და კულტურული მემკვიდრეობის დეპარტამენტის დირექტორისადმი, სამწუხაროდ, სიტუაციის გაუმჯობესების მცდელობას შედეგი დღემდე არ მოჰყოლია. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სამუზეუმო რეფორმის ზემოთ ჩამოთვლილი სტრატეგიული მიმართულებები ამჟამადაც სამინისტროს ვებ-გვერდზეა განთავსებული.

ცხადია, ამ და სხვა საკითხების მოგვარებაში უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრება საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს, რომლის თაოსნობით უნდა შემუშავდეს სამუზეუმო პოლიტიკა და უნდა განხორციელდეს მისი ინტეგრაცია სახელმწიფო პოლიტიკაში. სამუზეუმო საქმისა და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სფეროში მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და სხვა საზოგადოებრივ სტრუქტურებთან თანამშრომლობით, სწორედ სამინისტროს ხელშეწყობით უნდა ამოქმედდეს ქვეყნის მუზეუმების დაცვისა და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მათი ინტეგრირების კარგად შემუშავებული სტრატეგია, რაც, შესაბამის კანონმდებლობასთან ერთად, მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს არა მხოლოდ ინოვაციური სამუზეუმო პოლიტიკის გატარებაში, არამედ საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაშიც - უნდა გადაფასდეს დამოკიდებულება მუზეუმისადმი, როგორც საგანძურის “საცავისადმი” და მის უმთავრეს ამოცანად დასახული უნდა იქნეს კომუნიკაცია საზოგადოებასთან, მის ყველა სასიცოცხლო ინტერესსა და სულიერ მოთხოვნილებასთან, რათა ქართული სამუზეუმო სივრცეც პასუხობდეს XI საუკუნის მოთხოვნებს და მუზეუმს უნარჩუნებდეს მიმზიდველობას და სიცოცხლისუნარიანობას, ხოლო მომავალ თაობებს - იმ უნიკალურ კულტურულ მემკვიდრეობას, რაც მასშია დაცული.